Aporije Građanskog Identiteta

Autorica: Kristina Bojanović

Uvod

«...moj lični identitet je ono što čini da nisam identičan ni sa jednom drugom osobom...»

Sintagme lični ili individualni identitet, kao i kolektivni ili grupni identiteti  (nacionalni, vjerski, politički, etnički, kulturni, socijalni, profesionalni) sve češće su prisutne kako u naučnom diskursu, tako i u publicistici, političkoj sferi, u svakodnevnom životu. U najširem smislu, lični identitet u kontekstu izgradnje vlastitog identiteta, te razvijanja vlastitog pogleda na svijet, uspostavljanja vlastitih moralnih normi, izgradnje odnosa pojednica prema svim drugim ljudima i prema društvu uopšte, može se sadržati u odgovorima na pitanja: Ko sam ja?, Odakle sam?, Kome pripadam?, Kuda idem?, Odakle govorim? itd. U užem značenju, koje se smatra specifičnim za  sociologiju, termin lični identitet podrazumijeva poistovjećivanje pojedinaca sa određenim društvenim grupama, kao i prihvatanje vrijednosti, normi i modela ponašanja koji su karakteristični za te društvene grupe. Sama riječ identitet je latinskog porijekla: u antičkom latinskom postoji riječ «idem» (isto) i pridjev «identidem» (ponovljeno), ali ne i imenica «identitas». Starogrčka imenica «tautos» koju koristi Aristotel, baveći se problemom identiteta, potiče od riječi «autos» (sebe, sam), a kasnije, nakon prevođenja na latinski, kao «identitas», biva korišćena u sholastičkim raspravama o prirodi Svete Trojice. Dejvid Hjum za identitet ističe da je to svijest tj. svjesnost subjekta o kontinuitetu sopstvenog postojanja koja je sadržana u relaciji identiteta. Upravo ovakvo shvatanje identiteta je preuzeto u individualnoj, razvojnoj, a donekle i u psihologiji ličnosti. Naime, osjećanje ličnog indentiteta biva utemeljeno na zapažanju samoistovjetnosti i neprekidnosti sopstvenog postojanja u vremenu i prostoru, te na opažanju činjenice da i druge individue zapažaju i priznaju navedeno. Dakle, sam lični identitet pretpostavlja odnos pojedinca prema drugim individuama tj. odnos prema drugome – drugima. Lični identitet čini mnoštvo pripadnosti različitim društvenim grupama ili mnoštvo grupnih identiteta: nacionalni, vjerski, etnički itd. Upravo ovi grupni identiteti, njihove posebnosti, nastanak, smjenjivanja, nadvlađivanja, poteškoće, paradoksi,  ali i značaj koji imaju u izgradnji civilnog društva kod nas na Balkanu, predstavljaće temu ovog rada. Ukratko ćemo pokušati prikazati koji se to od pomenutih grupnih identiteta nametnuo kao najvažniji i opšteprihvaćen, u kojem  vremenu on ima presudan uticaj, kako se taj uticaj širi i koje su posledice njegovog širenja. Gdje i odakle treba tražiti i crpsti ideju građanstva, ideju koja nadilazi i etničko i nacionalno, i kako se ta i takva ideja odnosi prema više nego ukorijenjenim etničkim i nacionalnim politikama «naših» prostora? Na koji način na pragu ujedinjene Evrope izgradnja civilnog društva, kroz reanimaciju grčkog građanstva, može ili ne biti ostvarena?

Antički polis – rađanje građanstva

«Grčki polis, rudimentarni oblik antičke države, bio je i škola građanstva. On je formirao Grka, čoveka i građanina.  On ga je učio moralu i pogledu na svet. Danas bi svakog prisebnog čoveka užasnula vest da ga zajednica još uvek formira, i da je njegov društveni moral manje stvar njegove slobodne volje, a više vraćanje društvu – mere za meru.»  [2]

Kada uporno iznova pokušavamo prevesti pojam polis,  uglavnom tada dođemo do i zadovoljimo se pojmovima grad ili država ili grad-država. Ipak, nijedan od ovih pojmova ne odgovara organizaciji polisa, koji se ne može definisati kao «gradsko područje», jer je ponekad uključivao i «vangradska» naselja, dok sa druge strane polis nije bio ni država, jer nije imao tipične karakteristike države, kao na primjer suverenitet. Polis je u svakom slučaju predstavljao jednu zajednicu, gdje se već na samom startu moramo uhvatiti u koštac sa dvosmislenošću pojma zajednice: zajednice naroda i zajednice građana. U sukobu su, dakle, ethnos i demos, to jest «narod» kao imaginarna zajednica pripadnosti i srodničke povezanosti, i s druge strane «narod» kao kolektivni subjekt predstavništva, odlučivanja i prava. Ethnos kao zajednica naroda i to isključivo onih koji su «naši», naši «zemljaci», koji potiču iz istih korijena kao i mi, što je dovoljan uslov za njihovo prvenstvo nad svim ostalim, nad onima koji su nam strani. Jedini uslov ulaska u ovakvu zajednicu, a samim tim i mogućnost političkog angažmana i odlučivanja, bio je pripadnost istoj etniji. Za razliku od ethnosa, demos koji se u pravom smislu riječi tek u grčkom polisu počinje razvijati, predstavlja zajednicu za sve ljude bez obzira na porijeklo, bez obzira na pripadnost i gdje je jedini uslov ulaska u zajednicu politička kompetentnost građanina. Tek oduzimanjem moći od starog plemstva i politizacijom cjelokupnog građanstva, antičko društvo je postalo pravi polis.

Polis moramo predstavljati i kao građanstvo koje je politički i ekonomski bilo nezavisno, dakle samosuficijentno, koje je bilo određeno cjelokupnošću svih slobodnih i jednakih građana koji su njime i vladali. Zbog toga je građanstvo moralo samo upravljati, a počelo je i stvaranje službi i institucija. Građanima je pripadalo pravo, a službama i institucijama pripadali su sudovi. U ovo doba njegovan je i klasični grčki politički pojam koji podrazumijeva cjelokupnost svih aktivnosti građana koje se tiču polisa, npr. osnivanje polisa, uređenje i održavanje, te aktiviranje polisa. Dakle, klasični pojam politike i političkog djelovanja jeste ono što mi danas nazivamo aktivizmom, odnosno što bi u idealnom  smislu aktivizam trebao biti.

Kada govorimo o političkom kod Grka, moramo imati na umu da se ono bazira na odvajanju javnog i privatnog. Sveukupne materijalne, kao i ekonomske prilike jednog stanovnika polisa, stavljaju se u privatni život - oikos. Tu su bile ustaljene vladarske navike: čuvari despota vladali su ženama koje su se morale držati daleko od javnih mjesta i prilika, jednako kao što su vladali djecom i robovima za koje je važio isti princip.  Politička pak oblast imala je odliku zajdničkih susreta Slobodnih i Jednakih, dakle, ni u kom slučaju nije bilo podređenih ili nadređenih odnosa. Sastanci su se održavali u Narodnoj skupštini i diskutovalo se o kolektivnim ciljevima i aktivnostima, formama i institucijama zajedništva itd. Politika se sastojala u učešću građana u organizaciji i samoupravi u polisu, koji je imao  nekoliko različitih podjela i koji se stabilizovao različitim institucijama, kao na primjer, Narodnom skupštinom. Dakle, građanin polisa je morao odvojiti svoj privatni i svoj javni život i to na takav način da se sfera javnog nastupa ogledala u korištenju jednog apstraktnog jezika, koji bi morao biti oslobođen svega privatnog, svega etničkog i svega što nije u interesu napretka samog polisa. Jezik javnih nastupa današnjih političara jeste oslobođen, ali je oslobođen upravo od načina na koji je govorio grčki građanin.

Ono što je sada interesantno je kako je nastao polis, a i s njim demokratija. Razlog za politizaciju širokih slojeva društva s jedne strane su bile socijalne i ekonomske promjene, a s druge borbe za vlast i moć, u koje su se sve više uvlačili plemići.  Istovremeno je došlo do ogromnog porasta broja stanovnika, osiromašenja već ionako siromašnih slojeva, što je za sobom dovelo uvođenje ropstva zbog duga. Nešto ojačani srednji sloj bio je već sit samovolje aristokrata i zahtijevao je vladavinu zakona (eunomia).  Plemstvo je ionako bilo zauzeto svojim internim borbama za prevlast, te je došlo do stvaranja različitih grupa i frakcija. Politička situacija bila je napeta i zahtijevala je stabilne forme uređenja. Iz tog razloga neki plemići su se okrenuli narodu i zatražili njegovu podršku.  Pod uticajem ustanka Ilona (500. - 494. p.H.) i persijskih ratova (490. - 479. p.H.) učvrstio se građanski identitet. Pobjeda nad daleko moćnijim Persijcima nije osigurala samo slobodu, nego je i dokazala da su polisi bili sposobni da se održe, te da su napravljeni sa dosta razmišljanja, pa ih je pobjeda obasjala u sasvim novom svijetlu. Građani su se zbog toga još više angažovali, a politika je postala oblast u kojoj su mogli dobiti veće priznanje, bolji glas i čast, nego radom na polju materijalne produkcije. Konačnim oduzimanjem moći od starog Savjeta plemstva (Areopag) oslobođen je put u radikalnu demokratiju. Sa Periklesom, naslednikom Ephialtesa, vladavina naroda se i dalje stabilizovala, a Atina je vođena ka vrhuncu moći.  Slobodni građani vodili su dvostruki život: privatni život više nije bio vezan za vlasništvo nad posjedima, niti za zemlju i dobru ukorijenjenost u njoj, već se bazirao na život unutar grada, sa znatno manjom privatnom svojinom koja zamjenjuje vlasništvo nad zemljom. S druge strane, razvio se i politički život u kojem je vladala apsolutna raskorijenjenost, deteritorijalizacija, zastupano je blagostanje grada, pri čemu se vodilo računa o interesima zajednice.

Ovakav identitet jednog stanovnika grčkog polisa, identitet oslobođen vezanosti za etniju, oslobođen i od zemlje i od gradske tvrđave, identitet čija je snaga boljeg argumenta i snaga čiste teorije, i to ne bilo gdje, već ispred cjelokupne zajednice, na gradskoj tržnici, na trgu, na agori, javno podvrgavana kritici i analizi, stavljana na provjeru od svih ostalih slobodnih građana polisa, jeste klica onoga što zovemo građanskim identitetom, a grčki polis uzor onome što bi trebalo biti civilno društvo.

Identitet danas – odumiranje građanskog

«Ustaje...krv protiv formalnog razuma, rasa protiv racionalne težnje s ciljem, čast protiv profita, vezivanje protiv svojevolje nazvane «sloboda», organska cjelina protiv individualističkog razlaganja, sposobnost za odbranu protiv građanske bezbjednosti, politika protiv primata privrede, država protiv društva, narod protiv pojedinačnog čoveka i mase» [3]

Kada namjeravamo govoriti o identitetu stanovnika Balkana, ono od čega uvijekmoramo krenuti jesu ratovi. Ovo nije samo iz razloga što Balkan možemo predstaviti kao teritoriju neprekidnog rata ili ratnog stanja (što bi takođe bilo ispravno), već isključivo iz razloga što su upravo ratovi ti koji se mogu smatrati uzrocima, ili jednim od glavnih uzroka neprekidne reidentizacije stanovnika Balkana. Ovakva ponovna reidentizacija stanovnika Balkana, najbolje se može uočiti nakon poslednjih ratova, ali ćemo se u prikazivanju identiteta mi ipak vratiti za korak, odnosno za rat unazad i krenuti od drugog svjetskog rata, od NOB-a.

Uvijek kada slušamo o narodnooslobodilačkom ratu, o ratu koji su južnoslovenski narodi vodili protiv zajedničkog neprijatelja, možemo čuti da je u toj borbi postojalo i nešto više od pukog udruživanja, od pukog ratnog saveza, da je postojalo «jedinstvo u bratstvu»[4] , da je to bila jedna bratska borba bratskih naroda, da su se u stvari braća ponovo ujedinila u jednu porodicu u trenutku kada je porodici prijetilo uništenje. Upravo na ovim osnovama nova jugoslovenska zajednica se pokušavala izgraditi. Pokušala se uspostaviti (prateći sa zakašnjenjem moderne procese izgradnje nacija) jedna nova jugoslovenska nacija koja bi se oslanjala na zajedničko etničko jedinstvo svih naroda koji su ušli u nju. Projekat stvaranja jugoslovenske nacije je, dakle, za samu osnovu pretpostavljao jedno dublje i snažnije jedinstvo njenih naroda, jedno jedinstvo koje je snagu trebalo da crpi iz zajedničkog prajedinstva, iz zajedničke praetničke južnoslovenske zajednice. Naravno da se jedna ovakva jugoslovenska etnija nikada nije mogla pojaviti niti izgraditi i da smo mi zapravo imali jednu multietničku zajednicu, jednu kvazi etničku zajednicu ili višeetničku zajednicu, sve vrijeme do njenog krvavog razjedinjenja ili da se etnopolitički izrazimo - oslobođenja njenih, do tada zarobljenih etnija. O ovome nam najbolje govori: «Titov slogan, bratstvo i jedinstvo, na prvom  mjestu značio je bratstvo i jedinstvo već priznatih etničkih zajednica: Hrvata, Srba, Slovenaca, itd. Samo tada,   na  osnovu  ovog

društva.»  [5] Ukoliko se usudimo i pokušamo posmatrati ovu zajednicu kroz prizmu odnosa između ethnosa i demosa, vidjećemo da se razlikovanje jedino sprovodilo kroz različite upotrebe riječi narod: ili je naš narod ili naši narodi, gdje je uvijek jedan termin pretpostavljao onaj drugi i obrnuto. Na ovaj način imamo da se u komunističkoj Jugoslaviji uvijek radilo o samo jednom jedinom političkom subjektu koji je polazio od više njih, gdje se etnički identitet pokušao politizovati, a politika etnicizovati, odnosno spojiti nešto što je još kod antičkih Grka bilo odvojeno. Lako se možemo sjetiti vremena u kojima se insistiralo na etničkom nasleđu kao zajedničkom, ali isključivo u onoj mjeri koja ne bi dozvolila nacionalno buđenje pojedinih etničkih zajednica, već se to vrlo smišljeno radilo kroz razna folklorna društva, zajedniče priredbe, sve u cilju pronalaženja zajedničkog etničkog nasleđa. Ovo nasleđe je odavno izgubljeno, ukoliko je uopšte ikad i postojalo, ali je bilo dovoljno da politiku (u grčkom smislu) prenese u politiku etničku, onemogućavajući na taj način stvaranje suštinskog elementa politike - građanstva.

Danas, naravno, imamo da novi režimi reanimiraju do sada «zarobljene» etničke identite i to kroz priču o zabludama, greškama i prevarama bivšeg komunističkog projekta, o komunističkoj ideologiji kao kulturnoj zavjeri itd. Reanimacija etničkog identiteta još više uspijeva posredstvom priča o poslednjim, a neminovnim etničkim sukobima i satanizacijama neprijatelja. (Ovdje se za trenutak moramo vratiti na same balkanske narode, narode koji su isuviše mali da bi se, za razliku od velikih nacija, kakve su npr. njemačka ili francuska, mogli ponašati komotno, u smislu da svaki rat ne doživljavaju kao prijetnju istrebljenjem, a svaki period mira kao prijetnju asimilacijom, u jednom i drugom slučaju - vlastitom propašću). Svaka od novonastalih malih država na Balkanu kroz svoju ogromnu posleratnu poruku i propagandu pokušava uspostaviti ratnu stvarnost kao «stvarnost svih stvarnosti». Naime, kroz sjećanje na period kada je jedna teritorija pripadala «našoj» etničkoj zajednici i koja je ili izgubljena u ratu ili oduzeta u miru. Ideja o ponovnom preuzimanju teritorija kroz jaku etničku tradiciju, mitove, legende, herojske balade i priče, samo je jako vraćanje teritoriji, jaka teritorijalizacija i ukorjenjivanje, samo je proces veoma suprotan stvaranju grčkog polisa.

Dakle, vidimo da današnji etnonacionalizam, težeći da rekapitulira čitavu istoriju oslobađanja i vječite borbe naših naroda za oslobođenje i rađanje etničke zajednice, proizvodi ili izaziva sve arhaičnije kulture. Etnonacionalizam se, u stvari, ponaša kao svoj prethodnik kominizam, koji je takođe vrlo vješto uspijevao da manipuliše masama i to kroz najbolnije mitove, kroz najveće pobjede i najnepravednije poraze našeg naroda. Ratna fikcija koja postaje stvarnost svih stvarnosti neprestano se reanimira kroz neprekidnu mobilizaciju cjelokupne kulture i vjerovatno će mnogo vremena trebati da prođe (možda, na žalost, tek sa nekim novim ratom) prije nego li se ovakva interpretacija rata i ratne stvarnosti pretvori u fikciju.

Zaključak

«Zoologija naroda suštinski nije moguća. Oni su duhovne jedinice, oni nemaju, a naročito nadnacionalnost «Evropa» to nema, neki ikad dosegnuti ili dosegljivi zreli oblik kao oblik nekog zakonitog ponavljanja.  Duševni humanitet nije nikada bio dovršen i neće to nikada biti, i ne može se ponoviti.   Duhovni telos evropskog humaniteta, u koji je uključen poseban telos posebnih nacija i onaj pojedinačnih ljudi leži u beskonačnom, to je beskonačna ideja ka kojoj takoreći
na prikriven način stremi cjelokupno duhovno postojanje. Kada to u razvoju postane svesno kao telos,
postaće nužno i praktični voljni čin, a time započinje nov, viši stupanj razvoja, koji podleže vođstvu normi,
normativnih ideja.» [6]

U više navrata pominjana dvosmislenost pojma zajednice, kao zajednice naroda i zajednice građana, predstavlja problem nepomirljivosti u samom pojmu i nameće zadatak kako iznjedriti jedan novi oblik sapripadanja, to jest odnos «između pripadnosti istorijskim zajednicama (ethnos) i istrajnog stvaranja građanstva (demos)? Kako razoriti velike pojmove političke filosofije (suverenost), a da njihovo mjesto ne zauzmu njihove nakazne replike? Da li će, najzad, uprkos naletu globalizacije i liberalno-demokratskog modela, građanin uspjeti da opstane u trenutku kada se politika, odnosno ono političko, povlači pred drugim, prije svega etnopolitičkim? Upravo ovakvo stanje, stanje dvosmislenosti i aporije najbolje je reprezentovano u pokušajima integrisanja balkanskih država u Evropsku uniju.

Ukoliko Evropsku uniju posmatramo kao grčku agoru, kao javni prostor, prostor na kome se odmjeravaju snage, na kome se komunicira i sarađuje, onda je problem priključivanja EU - problem uključivanja i isključivanja iz javnog prostora, iz agore. Svi smo itekako svjesni da se mogućnost uključivanja u Evropsku uniju, posle krvavih ratova, pretvorila u jednu poprilično trajnu nemogućnost, dijelom zbog same Evrope koja je uoči rata bila u osnovi nemoćna i nesposobna da predloži politička rešenja udruživanja, da balkanskim narodima (i uopšte, narodima Istočne Evrope) otvori perspektive razvoja, te da preuzme odgovornost u pogledu efikasne borbe protiv kršenja ljudskih i građanskih prava. Stoga su Evropa, a naročito glavne evropske sile, bitno odgovorne za katastrofalan razvoj potonjih događaja i posledice koje sada oni mogu imati.

Naravno da ovo ne znači poziv na predaju i prihvatanje nemogućnosti izgradnje jednog evropskog građanstva kao rešenja naše aporije, već prije svega poziv na hrabrost (bez koje uzgred nema ni filosofije, još jednog čeda antičke Grčke), na napor da se razmotri pod kojim bi uslovima to bilo moguće. Ovakav identitet građanina Evrope bi bio prije svega oslobođen svakog istorijskog toka, svake vezanosti za zemlju, ali i svake iluzije o nepogrešivosti vlasti, iluzije o zadovoljnom, mirnom i pasivnom građaninu. Prepreka ostvarivanju ovog i ovakvog identiteta jeste sam Balkan – zašto? Naime, u poslednjim ratovima kada se govorilo o Evropi, obično se na nju posmatralo dvostruko: ili smo mi ono što je bitno drugo Evrope, što je van njenih granica, što je spoljašnji prostor unutar koga jedan sasvim drugi entitet, nazvan Evropa sada ulazi, u cilju sprečavanja humanitarne katastrofe i tome slično. Ili pak Balkan jeste bitno unutar same Evrope, na njenom tlu, pa se samim tim intervencija velikih evropskih sila pravdala odbranom načela evropske civilizacije. Tako je Balkan, s jedne strane, dio Evrope, a s druge nije, i očigledno je da nismo spremni da izađemo iz te protivurječnosti, koja ima svojih primjera i na istoku kontinenta - Turska, Rusija i Kavkaska oblast - i sve više dolazimo do duboko paradoksalnih situacija. Tako da, prateći Balibara, možemo slobodno, a možda čak i moramo, reći da se sudbina evropskog identiteta i to onog građanskog ipak odlučuje na Balkanu. «Dve su mogućnosti: ili će, s jedne strane, u balkanskoj situaciji Evropa prepoznati ne monstruoznost nakalemljenu na svoje tkivo, patološki "survival" nerazvijenosti ili komunizma, nego sliku i posledicu sopstvene istorije, te preduzeti upravo pokušaj da se s njima suoči i taj problem razreši - pa, dakle, i da sebe ospori i preoblikuje; tada će ona početi da postaje ponovo moguća; ili će, s druge strane, ona odbiti to suočavanje sa samom sobom i taj problem i dalje smatrati spoljašnjom preprekom koju treba prevazići sredstvima koja su i sama spoljašnja, uključujući i sredstva kolonizacije; to znači da ona unapred svojoj građanskosti nameće jednu unutrašnju granicu nepremostivu za njene sopstvene populacije, kojima će do u beskraj udeljivati položaj meteka, pa će na taj način reprodukovati svoju nemogućnost.»[7]

Rešenje koje se nameće jeste još jedna fikcija, naime stvaranje jednog novog, po svemu sudeći vještačkog etniciteta koji bi se nazvao Evropom, a koji bi se morao bitno izgrađivati na temeljima antičkog polisa i demokratije. Ovakvo rešenje naravno da nije moguće ukoliko ovakav fiktivni identitet ne postane kako blizak svakom pojedincu u vidu njegove vlastite predstave o sopstvenom identitetu, tako i sastavni dio svake institucije. Prepreka svakako da jesu i naši nacionalno-etnički identiteti, koji čvrsto zatvoreni u sebe, ili preciznije rečeno - zatvoreni ka drugima, nemaju baš mnogo veze niti sa idejom građanstva u Evropi niti sa svim onim ekonomskim, socijalnim i tehnološkim realnostima današnjice.

Jezgro naše aporije između ethnosa i demosa može se, dakle, prevazići jednim novim narodom, odnosno fiktivnim proizvođenjem jednog novog naroda putem istinskog usvajanja osnovnih ljudskih prava: na život, rad, izražavanje, ali i prava na građansku jednakost, uvažavanje svih jezika, klasa i polova. Sve ovo nije moguće  bez usvajanja jedne evropske socijalne politike, ali i bitnije - bez usvajanja eksteritorijalizacije i ukidanja granica, na osnovu kojih se određuje ko može a ko ne biti uključen u EU, odnosno ko može a ko ne govoriti na gradskom trgu.

Literatura

1.    Ugo Vlaisavljević, Rat kao najveći kulturni događaj, Mauna-fe, Sarajevo 2007.
2.    Ugo Vlaisavljević, Etnički identitet i etnopolitika
3.    A. Maluf, Ubilački identitet
4.    E. Huserl, Kriza evropskog humaniteta i filozofija, u Kriza Evropskih nauka i transcendentalna fenomenologija, Dečije novine, Gornji Milanovac, 1991.
5.    Herbert Markuze, Kultura i društvo –Borba protiv liberalizma u shvatanju totalitarne države, BIGZ Beograd, 1977.
6.    Borislav Pekić, Pisma iz tudjine-1, Nakladni zavod Znanje, Zagreb, 1987
7.    Etjen Balibar, Mi, građani Evrope?